Pocztówka
Tekst: Michał Wolszczak
Data publikacji: 30 lipca 2016
Data publikacji: 30 lipca 2016
Jako źródło danych o zmieniającym się świecie.
Praca obejmuje zagadnienie historii pocztówki i jej wartości jako cenne źródło historyczne o zmieniającym się świecie. Opracowuje także podział pocztówek na grupy tematyczne. W pracy również zostają postawione pytania na temat przyszłości rozwoju wynalazku karty pocztowej. Co to pocztówka?
Pocztówka to pojęcie sztucznie utworzone w języku polskim w 1900 r., poprzez wyłonienie w konkursie ogólnokrajowym. Wiec stwierdzenie pocztówka się odnosi jedynie do domyślnego w naszym języku znaczenia natomiast państwowy urząd pocztowy w postaci Poczty Polskiej pocztówkę przedstawia jako: karta pocztowa/widokówka, kartka okolicznościowa, kartka korespondencyjna/ to przesyłka listowa z wydzieloną prawą częścią strony adresowej przeznaczoną na informację identyfikującą adresata, nadana bez opakowania oraz opatrzona znakiem opłaty pocztowej. Służy do przekazywania krótkiej korespondencji, którą umieszcza się w polu do tego przeznaczonym. WYMIARY KARTEK POCZTOWYCH: - największe: 120 x 235 mm - najmniejsze: 90 x 140 mm (z tolerancją do +/- 2 mm) Tak samo jak w języku polskim z racji powstania i upowszechnienia się nowego wynalazku postanowiono nadać mu nazwę, stąd wprowadzono nowe terminy na określenie pojęcia karta pocztowa w różnych językach: - w języku niemieckim - Postkarte - Karte - w języku francuskim - Carte Postale - w języku angielskim - Post Card - w języku rosyjskim - Pocztowaja kartoczka - odkrytoje pismo Kartki pocztowe najczęściej wykonane są w rozmiarach mieszczących się w poddanych w danym kraju wymiarach urzędowych karty pocztowej. Można spotkać w obiegu pocztówki znacznie odbiegające od wyznaczonych norm lecz są one spotykane i dość często obsługiwane po uiszczeniu odpowiednio większej opłaty. Materiał pocztówki od lat jest stale niezmienny, jest to tektura papierowa. Choć techniki pokrycia samej powierzchni mogą być różne w zależności od roku wydania to co do zasady jest to zadrukowywana powierzchnia. Dostępne są także pocztówki z wytłoczonymi kształtami ale także popularne w Polsce w czasach PRL pocztówki dźwiękowe w postaci specjalnie wytłaczanej tektury. Popularność tej pocztówki wynikała z tego że, na odpowiednio przystosowanej powierzchni nagrywano dźwięk za pomocą specjalnych urządzeń które służyły także do nagrywania płyt winylowych. Popularność takich pocztówek wynikał z tego że w Polsce w latach stanu wojennego nie można było kupić zachodnich płyt więc wysyłano pocztówki z nagranymi pojedynczymi nagraniami, a następnie w kraju nagrywano na płyty już gramofonowe wszystkie utwory z danego albumu. Nie jest zaskoczeniem że jakość takiego nagrania była wyjątkowo słaba ale w polskiej teraźniejszości były powiewem luksusu i zachodniej mody. Po mimo słabej jakości i trwałości cieszyły się wyjątkowo duża popularnością. Obecnie pocztówki dźwiękowe są całkowicie cyfrowe opierające się o proste urządzenie nagrywające i odtwarzające. Od 2009 roku możemy wysłać też pocztówkę za pomocą internatu, taka pocztówka dociera do adresata w tradycyjnej pocztówki papierowej. Tradycyjna pocztówka składa się z kilku podstawowych elementów bez których nie może zostać nadana. Są to:
- Kartka okolicznościowa – kartka pocztowa z gratulacjami, życzeniami itp. wysyłana z okazji różnych uroczystości, które obchodzi adresat, np. z okazji (urodzin, imienin czy też rocznic). Kartki okolicznościowe często mają niestandardowy format oraz kształt, nierzadko są składane, potrafią odgrywać melodyjkę, a nawet mają wpisaną gotową treść życzeń. Przeważnie są wysyłane w kopertach. Zobacz też: kartka świąteczna - Kartka korespondencyjna – zwykła kartka pocztowa bez specjalnego przeznaczenia, pozbawiona obrazka na odwrocie. Często używana do przesyłania kuponów konkursowych z np. rozwiązaniami krzyżówek. W historii korespondencji na świecie możemy znaleźć powierzchni odkrytoje pismo wyjątkowo nietypową. Pewien mężczyzna w latach 90 XX w. ze szpitala w którym się niefortunnie znalazł, wysłał do swojej rodzinny list napisany na tym co miał pod ręką, był to banana. Odpowiednio oznaczony znaczkami pocztowymi owoc został nadany na poczcie. Ku zaskoczeniu wszystkich adresata i nadawcy list dotarł do celu w stanie nie naruszonym. Ten przypadek jest powielany przez wielu liczących na to że tego typu pocztówka będzie czymś awangardowym ale wg urzędów pocztowych na całym świecie jest to nielegalne, a po drugie dość popularne zjawisko. W dobie całkowitego praktycznie zdigitalizowania świata tradycyjna pocztówka odchodzi w zapomnienie za pomocą smartphone czy maila i wszech obecnych sieci wi-fi czy GSM za których pomocą możemy przesłać dowolne zdjęcie z każdego zakątka świata w dosłownie sekundę. Choć wszechobecna technologia może zagrażać temu wyjątkowemu wynalazkowi to nic nie zmieni jego wartości dla miłośników odręcznego pisma, zapachu papieru. Pocztówka pozostanie dla nas jako cywilizacji jedynym i wyjątkowym źródłem historycznym jako informacja o przeszłości o tym jak ludzi postrzegali świat i jak on się zmieniał. Historia Pocztówka jako obowiązujące w języku polskim słowo jest stosunkowo młode. Słowo „pocztówka” zaczęła być stosowane wraz z rozpisaniem konkursu w grudniu 1900 roku. Nim pocztówka stała się pocztówką w rozumieniu obecnym przeszłą wielką ewolucję od listu komunikacji wewnętrznej do jednego z najpopularniejszego listy który można wysłać z całego świata. Początek istnienia pocztówki można datować na dwa sposoby od 30 listopada 1865 r. kiedy to Heinrich von Stephan przedstawił swój pomysł na konferencji pocztowców lub też od 1866 - 1868 r. - służbowa korespondencja N. S. Muira w Nowej Zelandii. Trudno jest określić która data jest przełomową. Możemy uznać że w owym okresie nie była możliwa tak komunikacja aby móc wiedzieć o innym zbliżonym rozwiązaniu. Więc dlatego każdy kto na przestrzeni tych lat stworzył coś zbliżonego może zostać uznany za prekursora. W historii rozwoju karty pocztowej która do tej pory jest obowiązującą nazywa urzędową w wielu językach w tym i w polskim najbardziej istotną postacią jest Heinrich von Stephan. 30 listopada 1865 roku w czasie obrad V Niemieckiej Konferencji Poczt w Karlsruhe, przedstawił on projekt odkrytego listu. Odkryty list miał na celu obniżenie ceny samego w sobie listu i umożliwić korzystanie z poczty większej liczbie ludzi. Obniżka cena miała wynikać z usunięcia obowiązku umieszczenia korespondencji w kopercie ale także ustalenia docelowo jednej ceny na blankiet pocztowy który na sobie miałby już nadrukowane wszystkie informacje pocztowe ze znaczkiem włącznie. Niestety idea H. Stephana nie spotkała się z aprobatą zgormadzonych na konferencji. Lecz pomysł Stephana zrealizowały nie oczekiwanie władze Austro-Węgier. Za namową profesora akademii wojskowej w Winer – Neustadt Emanuela von Hermana, władze wprowadziły do obiegu pierwszą na świecie kartę pocztową dnia 1 października 1869 roku. Pierwsze kartki pocztowe będące w obiegu w CK Poczcie były pozbawione ilustracji które pojawią się na nich za sprawą francuskiego księgarza Leon Besnardeau. Dnia 19 lipca 1870 roku wybuchła wojna miedzy mocarstwami, II Cesarstwem Francuskim a Królestwem Prus wspieranym przez inne kraje niemieckie. Podczas tej wojny którym celem pośrednim było osadzeniem na tronie Hiszpanii, księcia pruskiego, Leopolda von Hohenzollern-Sigmaringen. Lecz w samej wojnie nie uczestniczyli władcy a zwykli żołnierze. Historia Prus mówi nam że to armia która ma państwo, co spowodowało że wojna była wyjątkowo brutalna i krwawa, lecz morale żołnierzy podtrzymywane były przez korespondencje z bliskimi którymi ci bardziej uzdolnieni graficznie frontowcy rysowali sceny na kartach pocztowych. To zjawisko było obecne po obu stronach konfliktu. Po stronie francuskiej przyjrzał się mu pewien księgarz Leon Besnardeau, kiedy to w miasteczku Conlie w Bretanii znajdował się francuski obóz wojskowy. Leon po zauważeniu zjawiska że żołnierze ci bardziej utalentowani przyzdabiają swoim kolegą także pocztówki postanowił zaprojektować własne pocztówki. Te pocztówki nawiązywały do wojny która toczyła się obecnie w okolicach miasta. Po tym zlecił druk zaprzyjaźnionemu drukarzowi Oberthurowi z Renn według własnego pomysłu. Karty te cieszyły się dużą popularnością. Lecz nie do końca jest rozstrzygnięte kto jest pierwszym autorem ilustrowanej pocztówki. Za autora pierwszej ilustrowanej karty pocztowej uważa się również serbskiego oficera Petera Manojlovicia, który w roku 1870 wykonał, a 6 maja 1871 r. wysłał z redakcji pisma ZMAJA (Smok) w Wiedniu do swojego kuzyna adwokata Demetera Manojlovicia, który mieszkał w Zamborze w południowych Węgrzech. Na pocztówce widniał baśniowy smok z którego pyska wydobywały się błyskawice i ognie. W szponach trzymał rulon, na którym umieszczony był adres. Poniżej znajdowały się wizerunki dwóch miast, a pomiędzy nimi na falach unosił się płynący statek. Dnia 1 lipca 1875 r. Powszechny Związek Pocztowy (Union Postale Universelle) z siedzibą w Szwajcarii do puścił do obiegu międzynarodowego kartę korespondencyjną która już w owym czasie był bardzo popularna. Natomiast dopiero w 1904 r. za sprawą rozporządzenia Powszechnego Związku Pocztowego (Union Postale Universelle) ustalono znormalizowane wymiary karty pocztowej co jeszcze bardziej przyśpieszyło jej rozwój. Historia karki pocztowej jest ściśle powiązana z historią świata. Świetnym przykładem funkcji jaką spełniała w historii korespondencji były kartki pocztowe tworzone przez Maurycego Liliena . Lilien był Polakiem wyznania mojżeszowego, który to był pierwszym artystą wspierającym ruch syjonistyczny. Jego wkład w historie pocztówki nie jest przypadkowy, natomiast ważniejsze jest zaznaczenie jakich innych rzeczy dokonał Lilien. Był on pierwszym ilustratorem secesyjnym nowego wydania biblii, gdzie na grafikach bardzo przemyślnie ukrywał wieloznaczność historii opisanej w starym testamencie i istotny wpływ kultury żydowskiej na kształt obecnego tekstu. Lecz był także wybitnym artystą który zapisał się w historii polskiej secesji jako twórca wielu dzieł dzięki którym młoda polska jest opisywana jako oddzielny nurt secesji. Dorobek artystyczny Liliena lub też Mosesa jest istotnym elementem wkładu w historię pocztówki. Ten wkład wynikał z tego że jako artysta wspierających ruch syjonistyczny projektował na coroczne zjazdy pocztówki które wysyłano do wszystkich syjonistów którzy nie mogli uczestniczyć w danym zjedzie. Same pocztówki wykonywane przez Liliena były agitacją polityczną z którą całkowicie się nie krył co na ówczesne czasy było czymś wyjątkowym. Choć silny ruch syjonistów osiągał jakieś przez siebie cele to nigdy mu się nie udało osiągnąć celu stworzenia państwa żydowskiego. Lecz agitujący za tą wizją Moses tworzył pocztówki i grafiki propagujące treści syjonistyczne nawiązujące do całej kultury judaistycznej. Ciekawym elementem jest to że grafikami często spotykanymi na pocztówka są grafiki które Lilien stworzył na potrzeby ilustracji biblii. Innymi elementami które często można spotkać to wizja państwa Izrael, Palestyny, świętych miejsc czy świętych symboli. Choć Moses jako grafik nie był twórcą popularnych i cennych z perspektywy geografa pocztówek to miał on istotny wkład w ich historię. Żydowskie pocztówki choć z pozoru mogą wydawać się nie istotnym elementem całej zbiorowości jaką jest historia tego wynalazku to dla ludzi których interesuje otaczający ich świat i zmiany jakie w nim zaszły to pocztówki żydowskie to ważny dokument historyczny. Gdy zwrócimy uwagę na fakt że przed II Wojną Światową na terenie II Rzeczpospolitej Polskiej mieszkało blisko 4 miliony żydów, zauważamy że ich korespondencja i to co było zamieszczane na ilustracji to ważne źródło. Ponieważ po wojnie w Polsce żydów pozostała garstka warto jest analizować spuściznę filokartystyczną która ukazuję nam jak wielką kulturą była kultura żydowska na terenie Polski i jak niewiele z niej pozostało. Z takich źródeł jak pocztówki możemy zobaczyć jak wyglądały ulice Krakowskiego Kazimierza czy Warszawskiego Muranowa z początku wieku ponieważ nie zawsze były one dokumentowane lub zdjęcia czy filmy w meandrach historii mogły zaginąć lub zostać zniszczone to tak pocztówki opuszczają miejsce które dokumentują i stają się bezpieczną lokatą historii danego miejsca po za nim. W ostatnich dekadach XIX wieku widokówki zyskały ogromną popularność za sprawą zmieniającego się bardzo dynamicznie świata. Rozwój przemysłu, komunikacji oraz zmiany społeczne i obyczajowe spowodowały wielkie migracje zarobkowe i wymusiły zmianę modelu rodziny. W tym okresie zmienił się także sposób rekreacji mieszkańców miast. Ponieważ ogarnięci hałasem produkcji przemysłowej zaczęli oddawać się turystyce pieszej, a co za tym szło rozwinęły się ośrodki turystyczno-rozrywkowe pod miastami. Widokówki z tak sielankowych miejsc były idealna pamiątką z wycieczki ale także doskonałą okazja do korespondencji do rodzinny w rodzinnym mieście lub innym mieście. Dzięki takim zjawiskom pocztówka stała się ikonicznym symbolem postępu i sposobem informowania bliskich o spędzanym wolnym czasie na łonie natury. Pocztówki swój złoty okres mają od końca XIX wieku aż do końca I Wojny Światowej. Pocztówka jako wygodny, tani i atrakcyjny środek korespondencji pod koniec XIX wieku stała się produktem masowym. W polskim języku po wprowadzeniu do użytku wynalazku kraty pocztowej wszyscy próbowali zastąpić czymś tak długa frazę czymś bardziej przyjaznym i lepiej się kojarzącym niż sformułowanie urzędowe. Z tego też powodu w 1900 roku rozpisano konkurs na polską nazwę karty pocztowej. Do konkursu przystąpiło blisko 500 osób których warunkiem uczestnictwa było nadesłanie tylko jednej nazwy dla wynalazku. Do konkursu dopuszczono prawie 300 propozycji z tych 300 jury w postaci członków redakcji Słownika Języka Polskiego w składzie Jan Karłowicz, Ludwik Korotyński, Adam Antoni Kryński, Władysław Niedźwiedzki i Wacław Taczanowski wybrali pięć następujących propozycji: listówka, liścik, otwartka, pisanka, pocztówka. Z tych 5 wybrano jedną nadesłaną przez Marja z R, który to okazał się Henryk Sienkiewicz. W ten sposób niemiecki wynalazek znalazł w języku polskim swoja nazwę która jest w nim obecna niezmiennie od ponad 100 lat. Treść karty pocztowej Treść kart pocztowych to przynajmniej dla geografa najistotniejsza rzecz. Na ilustracjach przedstawiane są najczęściej elementy przestrzeni które dla danego regionu są reprezentatywnym miejscem lub obiektem. Pocztówki przez wiele lat zastępowały ubogim podróżnikom fotografię z podróży i łatwy sposób informowania bliskich o aktualnym położeniu. Sprawia to że w każdym miejscu gdzie zachodzi możliwość pojawienia się turysty lub potrzeby nadania karty pocztowej, występuje też karta pocztowa zrealizowana wg potrzeby regionu. Ciekawym zjawiskiem w podróżach po Europie jest fakt taki że w krajach byłego bloku wschodniego estetyka i obiekty zamieszczane na pocztówkach jest odmienna od tych z zachodu. Ale możemy także wyróżnić pocztówki i treść na pocztówki z krajów zamożnych lub rozwijających się i z krajów biednych i stagnujących. Niesamowitym zjawiskiem jest też sama treść. Ponieważ w Paryżu na pocztówce na pewno znajdzie się wieża Eiffla natomiast w pocztówce z Kowana(Litwa) nie znajdzie się katedra Kowieńska ale ruiny zamku w Kownie. Ciekawszy jest to że wiele pocztówek z krajów wschodniej Europy nie dba o to aby były one pozbawione niechcianych elementów takich jak kabli zwisających czy śmieci na ulicy. Natomiast w krajach zachodnich pocztówki są czyste pozbawione wszelakiego brudu i często pozbawione widocznych ludzi. Po głębokiej analizie treści pocztówek wchodzących w skład moje kolekcji mogę stwierdzić podział na dwa typy treści. Evergreen czyli zawsze zielona. Nie istotne jest z którego roku dana pocztówka pochodzi, mogę bez większego problemu kupić pocztówkę z identyczną ilustracją ze względu na brak zmiany w danym obiekcie czy miejscu. Do takich evergreenów możemy zaliczyć chociażby wszystkie widokówki z parku tatrzańskiego, ilustrację przedstawiającą zabudowania i wnętrza Wawelu czy reprodukcje obrazów. Drugi typ to pocztówki różne. Nie jest to grupa którą możemy bez problemu wyznaczyć, ale z łatwością możemy oddzielić od niej evergreeny, co pozwoli nam stworzyć grupę różne. Według mojej oceny grupa inne jest grupą najbardziej rozwiniętą. W tej grupie możemy wyznaczyć mnóstwo podgrup. Sceny rodzajowe, fotografie przedstawiające sceny historyczne, rysunki tematyczne czy grafiki. Z tej grupy możemy czerpać najwięcej informacji na temat zmian w kulturze i przestrzeni. Jak wcześniej podawałem przykład Maurycego Liliana, pocztówki miały też inny wymiar nie tylko pamiątkowy, wspominkowy, historyczny ale co najciekawsze propagandowy. Lecz nie tylko Moses był twórcą propagandowych pocztówek. W historii świata możemy znaleźć wiele sytuacji gdzie pocztówka a właściwie treść na niej umieszczona stawała się treścią propagandową jak pocztówki z okresu II Wojny Światowej z postaciami takimi jak Benito Mussolini czy Adolf Hitler. Treść ilustracji z pozoru nie będąca celem działań propagandy okazywała się często najprostszym do wykorzystania medium propagandowym. Odnosząc się do mojej kolekcji pocztówek w której skład wchodzą karty pocztowe z okresu PRL ukazują nam w sposób dobitny jak proste jest wykorzystanie tego wynalazku do celów propagandowych. Treścią wielu z pocztówek zwłaszcza z lat od 50 do 70 często obecne są sceny rodzajowe uwieczniające zwykłych szarych obywateli PRL. Ciekawe jest że przestrzeń w jakiej się otaczają nie zawsze obecnie kojarzy się nam z wizerunkowo czymś dobrym. Gdy myśląc o pocztówce z Krakowa mamy wyobrażenie Wawelu czy panoramy miast z kopca Kościuszki to w okresie PRL nie były to najistotniejsze przestrzenie. Na pocztówka możemy znaleźć od centrum Nowej Huty przez przedszkola w Nowej Hucie aż po Hotel Cracovia. Trzeba zdać sobie sprawę że pocztówki tego typu były powszechne w każdym mieście polski czy bloku wschodniego. Władzy komunistycznej nie zależało na prezentowaniu minionych epok lecz o gloryfikowaniu i uwiecznianiu na kartach pocztowych nowego świata, świata socjalistycznego. W mojej ocenie pocztówki z tego okresu w polskiej historii są tak samo istotne jak pocztówki żydowskie natomiast ich znaczeni dla obecnego pokolenia ma inne znaczenie, nie przedstawia wymordowanej kultury i ludzi lecz przedstawia czasy w których często żyli rodzice obecnego pokolenia młodych ludzi, ale także czasy w których życie było ciężkie i czasami absurdalne. Choć pocztówki nie przedstawiają tego wprost to ukazują propagandową utopię PRL która była fikcja. W mojej ocenie treść pocztówki ma wymiar przekazu pozostającego na zawsze w historii. Unikalny zapis świata który chcemy lub chcieliśmy widzieć. Piękne kolorowe lub czarno-białe zdjęcia zachęcają nas do odwiedzenia danych miejsc. Treści zamieszczone na pocztówce przekonują nas do jakiś poglądów lub sposobu postrzegania świata. Zmieniają nasz osąd propagują jakieś wartości. Treść pocztówki jest często ważniejsza niż treść tekstu zmieszczonego na odwrocie. Treść sprawia że pocztówka jest ważnym źródłem historycznym czy kulturowym. Treść pocztówki pokazuje nam na przestrzeni lat jak bardzo zmieniła się świat. Widoki z miejsc wypoczynkowych stanowiły ogromny procent drukowanych na przełomie XIX i XX. Widokówka w owym okresie pełniła wtedy funkcje nie tylko użytkowe jako korespondencja, ale była także obiektem pasji kolekcjonerskiej sporej części społeczeństwa. Na całym świecie organizowano wystawy, wydawano specjalistyczne pisma o tematyce filokartystycznej i zrzeszano się w klubach kolekcjonerskich. Kolekcjonowanie krat pocztowych nazywano sportem kartkowym. Gromadzeniem pocztówek zajmowali się nawet ludzi z najwyższych sfer społecznych. Najsłynniejszym kolekcjonerem kart pocztowych był papież Piusem X, ale wile głów państw zajmowało się filokartystyką. Czy to już koniec? Gdy Heinrich von Stephan przedstawił swój pomysł na konferencji pocztowców nikt nie spodziewał się że ten prosty wynalazek zawojuje świat. Historia świata tak bardzo brutalna i piękna zapisała się nie tylko w podręcznikach od historii czy na zdjęciach ale zapisała się także na kartach pocztowych które były wysyłane z każdego zakątka świata niezależnie od czasu i sytuacji na świecie. Karta pocztowa w wielu językach dorobiła się odrębnej nazwy tak jak w języku polskim pocztówka, stała się tubą propagandową dla wielu dyktatorów ale także listem pokoju wielu wspaniałych twórców. W dobie Internetu karta pocztowa choć nie wielu się tego spodziewało utrzymuje swoją pozycje dalej bardzo wysoko. Pytanie które nasuwa się bez końca odnośnie obecnego sposobu komunikacji i korespondencji czy to koniec tradycyjnej poczty, listów i pocztówek? Moim zdaniem nie jest to koniec pocztówki ośmielę się stwierdzić że pocztówka niedługo znów zmieni świat. W dobie cyfryzacji wszelakiej korespondencji pocztówka wydaje się archaicznym wynalazkiem XIX wiecznej Europy ale ona też kiedyś była pewnego rodzaju nowinką techniczną. Trzeba zadać pytanie nie czy to jest koniec pocztówki lecz gdzie jest jej miejsce w obecnym świecie i jakie funkcje może spełnić. W mojej ocenie pocztówka jest wynalazkiem którego czas niewątpliwie nastąpi lecz nie jestem przekonany o tym że nastąpi to niedługo. Podsumowując pocztówka to wyjątkowy wynalazek ze względu na to jaką wartość ma współcześnie i jak ta wartość nie zmieniała się z upływem lat. Karta pocztowa jest wyjątkowym źródłem wiedzy o przestrzeni życia i kulturze która nieustannie się zmienia. Karta pocztowa zapisała się w historii jako pocztówka z minionych epok która jest bezpieczna z dala od miejsca w którym często powstała, co nadaje jej wyjątkowy statut w naszej kulturze. Z biegiem lat pocztówka ewoluowała i rozwijała się często niezależnie od innych wynalazków dając nam obraz tego jak bardzo istotna jest w historii człowieka. W dobie cyfrowej komunikacji pocztówka straciła na znaczeniu ponieważ łatwiej jest wysłać "selfie" emailem jak napisać pocztówkę i kupić znaczek. Lecz czas pocztówki choć już dobiega końca to nie w tej epoce, a możliwe że nawet nie w tym wieku. Bibliografia:
|